W samym sercu Międzyrzecza znajduje się Piastowski Zamek Królewski, majestatyczna twierdza obronna, która od lat fascynuje miłośników historii. Zbudowana około 1350 roku z inicjatywy Kazimierza Wielkiego, zamek usytuowany jest na malowniczym pagórku o wysokości 55 m n.p.m., w miejscu dawnego grodziska z drugiej połowy IX wieku. Jego strategiczna lokalizacja między dwoma rzekami – Obrą i Paklicą – czyniła go kluczowym punktem obrony w czasach średniowiecznych.
Obecnie zamek przetrwał jako trwałe ruiny, które są częścią Międzyrzeckiego Kompleksu Muzealnego. Jest on administrowany przez dyrektora Muzeum Ziemi Międzyrzeckiej im. Alfa Kowalskiego, które dba o propagowanie wiedzy o lokalnej historii. Warto zauważyć, że w listopadzie 2024 roku zamek został uznany za pomnik historii, co podkreśla jego znaczenie kulturowe oraz historyczne.
W czasach Piastów, a później w okresie Królestwa Polskiego oraz Rzeczypospolitej Obojga Narodów, twierdza ta pełniła kluczową funkcję jako strażnica, strzegąca polskiej granicy zachodniej, co dodaje jej jeszcze większego znaczenia w kontekście historii naszego kraju.
Historia
Międzyrzecz to malowniczo położona miejscowość w historycznych granicach Wielkopolski, która zyskała sławę dzięki swojemu zamkowi. W średniowieczu, miejsce to było wielokrotnie omawiane w dokumentach, znanych jako Kodeks dyplomatyczny. Na terenie, gdzie obecnie znajduje się zamek, istniał niegdyś drewniany gród słowiański, którego początki sięgają IX wieku, a który powstał na fundamentach wcześniejszej osady obronnej z VIII wieku.
Po przyłączeniu do Polski w pierwszej połowie X wieku, najprawdopodobniej przez Siemomysła, gród był systematycznie przebudowywany w nadchodzących stuleciach. Początkowo niewielka konstrukcja, w czasach panowania Bolesława Chrobrego, przekształciła się w solidny obiekt obronny z wałami o szerokości sięgającej 20 metrów i wysokości przekraczającej 10 metrów. Od wschodniej strony zlokalizowane było podgrodzie, które, mimo że słabiej ufortyfikowane, pełniło istotną rolę strategiczną. Wykopaliska wskazały, że gród międzyrzecki stanowił ważny punkt wypadowy dla wypraw Piastów na Pomorze Zachodnie, potwierdzając jego role militarną i gospodarczą.
W XIII wieku gród stał się centrum kasztelanii, pełniąc funkcje administracyjne oraz militarne, a także strzegł strategicznego szlaku przez rzekę Wartę. Stanowił kluczowy punkt na przecięciu szlaków handlowych, osłaniając Wielkopolskę oraz zapewniając ochronę komunikacyjną przez rzekę Obrę. Badania archeologiczne ujawniły liczne warsztaty rzemieślnicze, w tym kowalskie i szklarskie, oraz domy mieszkalne i łaźnie, a także imponującą stajnię z XIII wieku.
Ze względu na swoje położenie, gród i późniejszy zamek stawały się celem różnorodnych agresji. W czasach konfliktów pomiędzy cesarzem Henrykiem II Świętym a Bolesławem Chrobrym, miasto zostało zdobyte przez niemieckie wojska, a w połowie XI wieku przeszło w ręce Pomorzan. Udało się je jednak zdobyć z powrotem Bolesławowi Krzywoustemu w 1094 roku, co zostało udokumentowane przez Gall Anonima w jego kronice. W ciągu wieków zamek był wielokrotnie niszczony i odbudowywany, a jego losy splatały się z burzliwą historią regionu.
Po II wojnie światowej
Po 1945 roku zamek i jego otoczenie zostały oddane do użytku jako muzeum. W latach 1954–1958 realizowane były intensywne badania archeologiczne, a w latach 50. oraz 60. przeprowadzono prace konserwatorskie, które miały na celu zabezpieczenie ruin. Odbudowano jedynie bramę oraz przyziemie renesansowego domu mieszkalnego.
Aby dotrzeć do wyspy zamkowej, najlepiej kierować się od rynku w Międzyrzeczu, ulicą Podzamcze, prowadzącą przez bramę, która została odrestaurowana w 1975 roku. Na dziedzińcu widoczne są barokowe budowle, a na wprost ruiny średniowiecznego zamku z dostępem do ich wnętrza. W muzeum można zobaczyć makietę przedstawiającą pierwotny wygląd zamku.
Od 2005 roku wejście na dziedziniec było zablokowane z powodu remontu drewnianego mostu, który zakończono w 2006 roku, oraz z powodu stanu technicznego murów obronnych. Obecnie jednak zamek znów jest otwarty dla zwiedzających, a w południowej bastei zaaranżowano izbę tortur. Ważnym momentem w historii zamku miało miejsce 13 listopada 2024 roku, kiedy to obiekt został uznany za pomnik historii, świadcząc o jego znaczeniu kulturowym i historycznym.
Architektura
Podczas wizyty w zamku w Międzyrzeczu, można zauważyć, jak imponująco wznosi się on na sztucznym wzniesieniu, powstałym w miejscu, gdzie krzyżują się rzeki Obra oraz Paklica. Cała konstrukcja zajmuje powierzchnię około 1200 m², a jej plan przypomina nieregularny wielobok. Zamek przez wiele lat służył jako punkt obronny, gdzie stacjonowały polskie wojska, mające na celu zabezpieczenie zachodniej granicy Rzeczypospolitej. Obecnie zamek jest w stanie ruiny, a z pierwotnej potęgi umocnień pozostały jedynie znikome ślady.
W dalekiej przeszłości funkcjonował tu słowiański gródek, który zajmował niedużą powierzchnię oraz miał formę kolistą bądź nieregularną. W tym okresie dominowała konstrukcja przekładankowa, charakterystyczna dla regionu Polski. Badania archeologiczne pozwoliły ustalić, że już w XIII wieku gródek ten miał murowane budowle, w tym wieżę oraz prawdopodobnie murowaną bramę. Mury otaczające teren zamku powstały znacznie później, w czasie modernizacji za panowania Kazimierza Wielkiego.
Architektura zamku w Międzyrzeczu została dostosowana do ukształtowania terenu, pomimo jego klasyfikacji jako zamku nizinnego. Mur obronny został ulokowany na grzbiecie dawnych grodzisk o nieregularnym kształcie, co nadawało zamkowi specyficzny wygląd. Mury mają kształt podkowy, długości 145 metrów i szerokości 2,6 metrów, przy czym w podstawie są nieco szersze. Zachowane fragmenty murów osiągają wysokość około 9 metrów, a zaznaczenie krenelażu widnieje w dokumentach z 1564 roku, co sugeruje ich pierwotne zwieńczenie pokryte gontem. Powierzchnia wewnętrzna zamku wynosi około 1200 m².
Wjazd do zamku odbywał się przez bramę z mostem zwodzonym, ulokowaną w północnej części wschodniego muru. Brama ta była chroniona przez Cylindryczną wieżę, znaną jako stołp, z której do dziś przetrwały fragmenty wewnętrznego cylindra i fundamentu. Dodatkową ochronę zamku zapewniały mniejsze wieże, z których zachowały się relikty dwóch: północno-zachodnia wieża reprezentuje typ półokrągłej baszty łupinowej. Zamku broniła też fosa o szerokości 12 metrów, zasilana wodami rzeki Obry oraz bagna, otaczające go od zachodu i południa. W drugiej połowie XIII wieku, w ramach fortyfikacji miasta, wykonano sztuczne ujście dla rzeczki Paklicy do Obry, separując miasto od podgrodzia.
Pomimo jego solidnych umocnień, w 1520 roku zamek został częściowo zrujnowany przez najemników niemieckich, biorących udział w bitwie o Międzyrzecz w trakcie wojny polsko-krzyżackiej. Z uwagi na strategiczne położenie, niezbędna była odbudowa oraz modernizacja zamku.
W trakcie tych prac, brama wjazdowa została przesunięta na centralną część wschodniego muru. Obok niej powstała wczesnorenesansowa wieża przybramna, prowadząca do głównego domu zamkowego, który składał się z czterech murowanych kondygnacji oraz poddasza przeznaczonego dla żołnierzy. Zamek rozszerzył się w kierunku wschodnim, dodano również dwie cylindryczne basteje artyleryjskie, które były połączone z bramą krótkim murem. Mosty zwodzone prowadziły do zewnętrznego wejścia. Basteje miały mury o grubości 3,5 metra i pięć strzelnic dla dział, a także dodatkowe strzelnice w kurtynie między bastejami. Były one wyposażone w solidne sklepienia z tarasem strzeleckim oraz możliwością wciągania dział.
Jeszcze w 1690 roku zamek przechowywał ciekawe uzbrojenie, w tym broń wałową. Zgodnie z lustracją z 1770 roku, z tarasów bastei mogło jednocześnie prowadzić ogień aż stu żołnierzy. W II połowie XVI wieku, wieża przybramna została przekształcona w wartownię, tworząc większy kompleks z pomieszczeniami zbudowanymi za północno-wschodnią basteją. Średniowieczne struktury obronne, uznawane wówczas za nieprzydatne, zostały prawdopodobnie rozebrane wkrótce po 1520 roku, a grubość muru obwodowego znacznie wzrosła.
Ulokowane w obrębie zamku budowle również były poddawane różnym przebudowom. Oprócz samego głównego budynku zamku, znajdowały się tu inne obiekty, takie jak magazyny oraz budynki gospodarcze, które przeważnie lokowano wzdłuż obwodowego muru. Wykopaliska z połowy XX wieku przyniosły na światło dzienne bogate zbiory, ilustrując jak zamieszkiwany był zamek oraz przechowywane militaria. W obrębie podzamcza mieściły się liczne gospodarskie budynki, w dużej mierze murowane; w II połowie XVI wieku występowano tu między innymi stajnie, łaźnię, browar oraz młyn prochowy, otoczone drewnianym parkanem z belek, wyposażonym w strzelnice i dach, z dwiema bramami. Jedna z bram, znana jako samborze, od strony rzeki Obry posiadała most zwodzony.
Rezydencja starostów międzyrzeckich
W historycznej rezydencji starostów międzyrzeckich, wzniesionej w 1719 roku, aktualnie funkcjonuje Muzeum Regionalne. Budowla ta otacza szereg interesujących ekspozycji, takich jak kolekcje archeologiczne, historyczne, artystyczne oraz etnograficzne. Wśród eksponatów znajduje się jedna z najbogatszych kolekcji w Polsce, obejmująca portrety trumienne oraz tablice heraldyczne i inskrypcyjne z XVII i XVIII wieku.
Muzeum oferuje także możliwość podziwiania polskiego malarstwa portretowego z XVII, XVIII i XIX stulecia. W kolekcji znajdują się również nieznanego pochodzenia rzeźby sakralne datowane na XV – XVIII wiek, a także różnorodne przedmioty codziennego użytku, militaria, starodruki, numizmaty oraz dawne pieczęcie. Istnieje prawdopodobieństwo, że muzeum przechowuje elementy ołtarzy z okolicznych terenów, na przykład z kaplicy łagowskiego zamku, która pierwotnie mieściła się w tej samej sali, gdzie obecnie znajduje się kawiarnia.
Szczególnie wartościową częścią muzeum jest ekspozycja etnograficzna, która w dużej mierze poświęcona jest kulturze autochtonicznej ludności polskiej. Ta unikalna kultura przetrwała przez wieki, zachowując swój niepowtarzalny charakter. W tej sekcji znajdują się m.in. lokalne stroje ludowe (strój międzyrzecko-babimojski), instrumenty muzyczne, sztuka ludowa, przedmioty codziennego użytku, narzędzia oraz dewocjonalia. Dodatkowym atutem jest rekonstrukcja „białej izby” typowej dla miejscowych chat z przełomu XIX i XX wieku.
Budowla została skonstruowana z cegły i przyjęła prostokątny kształt. Ze względu na nierówności terenu parter, znajdujący się po stronie północnej, jest niższy, natomiast od strony południowej wznosi się piętro. Na pełnej całości znajduje się dach mansardowy. Piwnice obiektu charakteryzują się barokowymi sklepieniami, a elewacja budynku pokryta jest tynkiem, z wejściem usytuowanym od frontu. Wnętrze rezydencji rozplanowane jest w układzie dwutraktowym.
Oficyna została wzniesiona prostopadle do głównej rezydencji, wykonana w konstrukcji szkieletowej i posiadająca również plan prostokąta. Dach tej części budynku jest dwuspadowy i pokryty dachówką. Wnętrze oficyny także zaprojektowane jest w układzie dwutraktowym.
Pozostałe obiekty
Na terenie większej wyspy, która mieści się w obrębie podzamcza, znajduje się odrestaurowany dom bramny, który ucierpiał w wyniku działań wojennych prowadzonych przez wojska radzieckie w 1945 roku. Stanowi on jeden z elementów zespołu zamkowo-muzealnego, który wzbogaca jego historyczną wartość.
Warto również zwrócić uwagę na karczmę, wzniesioną w XVIII wieku, która znajduje się poza wyspą, przy obecnej drodze wojewódzkiej nr 137, znanej jako ul. Zachodnia. Mimo że budynek ten przeszedł niemal całkowitą przebudowę w XIX oraz XX wieku, jego historyczny charakter pozostaje rozpoznawalny. Karczma posiada prostokątny kształt i dwuspadowy dach, a środkowa część została podwyższona o jedną kondygnację, co dodaje jej architektonicznego uroku.
Po drugiej stronie rzeki Obry, wzdłuż ulicy Winnica, można znaleźć dawny folwark zamkowy, który powstał w pierwszej połowie XIX wieku. Zespół ten obejmuje różnorodne budynki mieszkalne oraz gospodarcze, które tworzą spójną całość. Istotnym elementem tej struktury był drewniany most, który łączył folwark z zamkiem, jednak obecnie nie istnieje.
Park zamkowy
Park otaczający zabudowania zamkowe, datowany na XIX wiek, jest ważnym elementem krajobrazu historycznego tej okolicy. Cenna aleja platanów, która zlokalizowana jest na dawnym zewnętrznym wale przeciwartyleryjskim zamku, przyciąga uwagę i stanowi niezwykły atut tego miejsca.
Uzupełnieniem malowniczego założenia są wody rzek Obra i Paklica, które współtworzą urok tego terenu. Dodatkowo, fosa zamkowa tworzy harmonijną całość z otaczającą przyrodą.
Badania archeologiczne
Po zakończeniu II wojny światowej, w latach 1954–1958, odbyły się istotne badania archeologiczne, które miały miejsce dzięki wsparciu Muzeum Archeologiczne w Poznaniu. Te prace umożliwiły częściową rekonstrukcję zamku w okresie PRL. Inicjatorami tych działań byli Alf Kowalski, kierownik Muzeum w Międzyrzeczu, oraz K. Felchnerowski, pełniący funkcję Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z Zielonej Góry. Środki na te badania pochodziły z funduszu zielonogórskiego konserwatora zabytków, a opiekę naukową nad pracami sprawował prof. Józef Kostrzewski. W trakcie tych badań inżynier Z. Zientkiewicz zrealizował także badania architektoniczne, a T. Bartkowski zajmował się analizami geomorfologicznymi.
Pierwsze sondażowe wykopaliska miały miejsce w 1954 roku, a ich celem było zbadanie wcześniejszych warstw osadniczych. Wskazania te dowiodły o istnieniu budowli murowanych z XIII wieku, co miało miejsce przed panowaniem Kazimierza III Wielkiego. W następnym roku, 1955, na terenie zamku odkryto pozostałości wału grodziska datowanego na koniec X wieku lub początek XI wieku, a także wcześniejsze relikty gródka plemiennego. Przeprowadzone badania archeologiczne poszerzyły wiedzę na temat osadnictwa w tym rejonie, ponieważ wcześniejsze dokumenty wskazywały na istnienie kasztelanii międzyrzeckiej dopiero w roku 1230.
Podczas prac wykopaliskowych odkryto wiele obiektów oraz artefaktów. W szczególności, warstwy pochodzące z okresu średniowiecza okazały się bardzo bogate w zabytki. Według sprawozdania, w jednym tylko roku badań, na powierzchni 115 m² oraz w objętości 230 m³ ziemi, zebrano: 1542 przedmioty metalowe, 129 rogowych i kościanych, 756 szklanych (w tym części naczyń i ozdoby), 498 drewnianych, 1450 skórzanych (w tym 33 całe buty), 48 większych kawałków tkanin, 84 000 ułamków ceramiki oraz około 120 000 kości. Najwięcej znalezionych przedmiotów metalowych stanowiły militaria, szczególnie groty bełtów do kusz (140 szt.), które zdecydowanie przeważały nad grotami strzał (17 sztuk). Liczną grupę stanowiły również artefakty związane z jazdą konną, w tym podkowy, hufnale, zgrzebła, wędzidła, strzemiona oraz ostrogi.
Interesującym odkryciem okazał się niemal kompletny szkielet wojownika, który zginął w walkach o gród w 1094 roku, z zachowanym grotem strzały między żebrami. Wśród znalezionych zabytków znajdowały się także przedmioty luksusowe, w tym znaczna liczba naczyń szklanych oraz srebrnych. Wartością unikatową okazał się fragment gemmy z karneolu z wizerunkiem cesarza Gordiana III (238–244) na awersie oraz przedstawieniem mitologicznym na rewersie, która datowana jest na schyłek istnienia Cesarstwa Rzymskiego. Gemmy te były popularne i noszone jako ozdoby również w średniowieczu.
Pozostałe obiekty w kategorii "Inne obiekty":
Obrzyce | Ratusz w Międzyrzeczu | Wieża ciśnień w Międzyrzeczu | Międzyrzecz (stacja kolejowa) | Obwodnica MiędzyrzeczaOceń: Zamek w Międzyrzeczu