Synagoga w Międzyrzeczu

---

Historia

Historia synagogi w Międzyrzeczu sięga lat 1825-1827, kiedy to zbudowano ją w miejscu, gdzie wcześniej stała stara synagoga, zniszczona w pożarze 18 kwietnia 1824 roku. Budowa nowej bożnicy rozpoczęła się w 1825 roku i trwała przez następne dwa lata. Architektura nowego obiektu odzwierciedlała typowe cechy ortodoksyjnych synagog, co wskazuje na konserwatyzm lokalnej społeczności żydowskiej, oddaloną od wpływów haskali, które wówczas dominowały w innych miastach. Przypuszcza się, że to Żydzi z okolicznych wsi, którzy unikali nowoczesnych trendów żydowskiego oświecenia, mieli znaczący wpływ na wybór tego stylu.

W 1865 roku synagoga przeszła gruntowną renowację, jednak nie ma dokładnych informacji, do kiedy odbywały się w niej nabożeństwa. Jak przypuszczają historycy, po 1933 roku, w momencie objęcia władzy przez Adolfa Hitlera, ich liczba znacznie się zmniejszyła. Co ważne, podczas nocy kryształowej z 9 na 10 listopada 1938 roku budynek zdołał przetrwać, jednak szybko potem został zamknięty i zmieniony na magazyn. W tym okresie najprawdopodobniej zlikwidowano ruchome wyposażenie synagogi. Tak stan przetrwał aż do zakończenia II wojny światowej.

Po wojnie budynek przeszedł proces znacjonalizowania i został przejęty przez Skarb Państwa. Wnętrze synagogi zostało znacznie przebudowane na potrzeby nowych funkcji. Na ścianie wschodniej, tam gdzie wcześniej znajdował się Aron ha-kodesz, stworzono otwór wejściowy, zachowując częściowo ozdobne obramowanie, zamurowując jednocześnie prostokątne okna. W 1963 roku synagoga została wpisana do rejestru zabytków, co powtórzono w 1976 roku z zaleceniami konserwatorskimi, które miały na celu ochronę elewacji oraz elementów wystroju wnętrza, takich jak galeria dla kobiet czy Aron ha-kodesz. Ważne jest również to, że w latach 1945-1989 w synagodze nie przeprowadzono żadnych remontów.

W marcu 1999 roku Gmina Wyznaniowa Żydowska w Szczecinie, zgodnie z ustawą z 1997 roku o restytucji mienia żydowskiego, wystąpiła z wnioskiem o zwrot synagogi. W planach był jej remont oraz przekształcenie obiektu w centrum lub muzeum żydowskie. Muzeum Ziemi Lubuskiej z Zielonej Góry oferowało wsparcie w organizacji ekspozycji oraz przekazania części swoich zbiorów, jednak w obliczu trudności finansowych gminy żydowskiej, pomysł ten został ostatecznie porzucony, a budynek zaczął popadać w ruinę.

Na początku XXI wieku synagoga została sprzedana prywatnemu inwestorowi, który planował przekształcić budynek na obiekt biurowo-handlowy. Zasadnicze prace budowlane zakończono do końca 2005 roku, a zimą kontynuowano roboty we wnętrzu. Po ich finalizacji inwestor zamierzał stworzyć centrum handlowe, rozmieszczając powierzchnie na parterze i piętrze budynku – łącznie około 500 m². Odtworzono zamurowane okna, a elewacje główne zostały wyremontowane. Choć wnętrze planowano całkowicie przekształcić, obramowanie Aron ha-kodesz pozostanie zakonserwowane i wyeksponowane. Nowy projekt przewidywał także oświetlenie budynku, co miałoby dodać estetyki, oraz uporządkowanie terenów wokół budynku, w tym stworzenie parkingu.

W styczniu 2007 roku, podczas usuwania tynków z elewacji frontowej, odkryto fragment hebrajskiego napisu umieszczonego nad głównym wejściem. Napis brzmi: פתהילי שערי צדק (…) אורה י, co w dosłownym tłumaczeniu można przetłumaczyć jako Otwórz mi bramy sprawiedliwości (…) jego gości. Według Brzmi to w Biblii Tysiąclecia: Otwórzcie mi bramy sprawiedliwości: chcę wejść i złożyć dzięki Panu (Ps 118,19). Niestety, fragment ten również został ponownie zatynkowany.

Architektura

Murowany obiekt synagogi, zaprojektowany w stylu późnego klasycyzmu, przyciąga uwagę swoją prostokątną formą, która ma wymiary 17,40 na 22,6 metra i wysokość około 14 metrów. Wewnątrz budynku, w zachodniej części, znajduje się prostokątna główna sala modlitewna, do której dostęp uzyskuje się przez niewielki przedsionek. Tata galeria dla kobiet, otwarta na salę główną, została umiejscowiona powyżej przedsionka, a dostęp do niej zapewnia osobne wejście na zachodniej ścianie prowadzące na schody. Całość dachu pokryto naczółkowym materiałem.

W aspekcie wertykalnym dostrzega się podział na pilastry, ozdobione kapitelami spajanymi poprzez profilowany międzykondygnacyjny gzyms. Pomiędzy tymi pilastrami mieszczą się prostokątne, wysokie okna, które umożliwiają wpuszczenie naturalnego światła do wnętrza. W poziomym układzie, elewacja budynku jest kreślona przez międzykondygnacyjny gzyms oraz rząd okien w kształcie koła umiejscowionych w długich ścianach. W szczytowych ścianach zamontowano okna o formie półkola, rozmieszczone po obu stronach gzymsu.

Główna sala modlitewna, jednonawowa i wysoka na 6,5 metra, początkowo posiadała posadzkę obniżoną o kilka centymetrów w stosunku do poziomu ulicy, co było wymuszone przepisami, które zakazywały budowy synagog większych od kościołów. Ta technika pozwalała na obniżenie poziomu wnętrza oraz otrzymanie przestronnych sal modlitewnych. Pośrodku sali pierwotnie znajdowała się dwuwejściowa bima, lecz po 1865 roku, w wyniku pierwszego remontu, zostało to zmienione i przekształcone zgodnie z modą obowiązującą w niemieckich synagogach, przenosząc bimę bezpośrednio przed Aron ha-kodesz. Nie jest do końca jasne, czy ściany głównej sali pokryte były polichromiami, co było charakterystyczne dla synagog ortodoksyjnych, czy były skromne w wyrazie, zgodnie z klasycyzmem. Z biegiem lat judaizm reformowany zdobywał coraz większą popularność wśród międzyrzeckich Żydów, co z pewnością miało wpływ na wewnętrzny wystrój synagogi.

Informacje dotyczące ruchomego wyposażenia synagogi są skąpe. Z zachowanych źródeł pochodzących z przełomu XIX i XX wieku wiadomo, że w skład wyposażenia wchodziły:

• trzy rzędy rzeźbionych ław,
• nastawa ołtarzowa z czterema kandelabrami z trybowanego mosiądzu z początku XVIII wieku,
• mały dwurzędowy żyrandol z mosiądzu z XVII wieku, zwieńczony dwugłowym niemieckim orłem,
• kilka srebrnych rimonim, które według inskrypcji miały 320 lat,
• dwa różniące się rokokowe tasy z trybowanego srebra z berlińskim stemplem z literą F za niedźwiedziem oraz stempel mistrza Müllera,
• jeden neoklasycystyczny tas ze stemplem berlińskim z literą I oraz niewyraźnym znakiem wykonawcy.

Portal drzwiowy prowadzący z przedsionka do sali głównej oraz kilka filarów przyściennych podpierających dawną galerię dla kobiet przetrwały do dnia dzisiejszego.

Aron ha-kodesz

Na wschodniej ścianie synagogi znajduje się zachowane obramowanie Aron ha-kodesz, które jest flankowane przez dwie kolumny z korynckimi głowicami, pomalowanymi na złoto. Te kolumny podtrzymują akroterion z ozdobami również w złotym kolorze. W środkowej części znajduje się łukowata wnęka, której zwieńczenie stanowią dwa lwy. W jej wnętrzu pierwotnie znajdowała się przestrzeń do przechowywania zwojów Tory, otoczona z boków przez pilastry, które podtrzymują niewielkie belkowanie. Obecnie w tym miejscu znajdują się drzwi, które zostały wykute wkrótce po zakończeniu II wojny światowej.

Szafa ołtarzowa jest niezwykle podobna do Aron ha-kodesz, który znajdował się w nieistniejącej już synagodze we Frankfurcie nad Odrą, datowanej na 1823 rok. Istnieje pewne prawdopodobieństwo, że oba te obiekty stworzył ten sam architekt, co można wywnioskować z podobieństwa stylu oraz czasu i miejsca powstania.

---

Oceń: Synagoga w Międzyrzeczu

---